Guðmundur Gunnarsson lögfræðingur TR
Auðbjörg Nanna Ingvarsdóttir sviðsstjóri örorkusviðs TR
Svanbjörg Sigmarsdóttir sviðsstjóri endurhæfingarsviðs TR

 

Umfangsmiklar breytingar á örorku og endurhæfingarlífeyrisskerfinu taka gildi 1. september 2025. Þá verða innleiddir nýir greiðsluflokkar s.s. nýr örokulífeyrir og hlutaörorkulífeyrir, nýjar sjúkra og endurhæfingargreiðslur og virknistyrkur.

Tilgangur breytinganna er; að nýtt kerfi verði einfaldara, skilvirkara og gagnsærra, að bæta afkomu þeirra sem fá greiddan örorku- og endurhæfingarlífeyri almannatrygginga; að draga úr tekjutengingum; að auka hvata til atvinnuþátttöku; að auka stuðning við einstaklinga í endurhæfingu, hindra að fólk falli á milli kerfa og koma í veg fyrir að fólk endi ótímabært á örorku.

Sjúkra- og endurhæfingargreiðslur

Í nýju kerfi verður einstaklingum í endurhæfingu veittur aukinn stuðningur. Nýjar sjúkra- og endurhæfingargreiðslur koma í stað endurhæfingarlífeyris í núgildandi kerfi. Heimilt verður að greiða sjúkra- og endurhæfingargreiðslur þegar einstaklingur getur ekki stundað vinnu eða nám vegna langvarandi eða alvarlegs heilsubrests eða fötlunar.

Sjúkra- og endurhæfingargreiðslur tryggja einstaklingnum framfærslu á meðan á viðurkenndri meðferð eða endurhæfingu stendur, viðkomandi bíður eftir því að fá meðferð eða að endurhæfing hefjist og þegar heilsubrestur viðkomandi kemur í veg fyrir að fyrirhuguð meðferð eða endurhæfing hefjist. Heilsubresturinn verður þó að vera afleiðing af sjúkdómi, slysi eða áfalli.

Heimilt verður að greiða sjúkra- og endurhæfingargreiðslur í allt að 60 mánuði og hægt verður að framlengja greiðslur um 24 mánuði ef um er að ræða einstakling í mjög viðkvæmri stöðu sem vegna fjölþætts vanda er talinn þarfnast frekari meðferðar eða endurhæfingar.

Auk þess er heimilt að greiða sjúkra- og endurhæfingargreiðslur í allt að þrjá mánuði eftir að endurhæfingu lýkur, að því tilskildu að greiðsluþegi sé skráður í atvinnuleit hjá Vinnumálastofnun eða öðrum þjónustuaðila. Með þjónustuaðila er átt við fagaðila sem starfar á grundvelli laga við að veita þjónustu í tengslum við endurhæfingu.

Samhæfingarteymi um allt land

Ein af grunnstoðum hins nýja fyrirkomulags er að koma í veg fyrir að einstaklingar falli á milli kerfa með auknu samstarfi þjónustuaðila innan velferðarþjónustu og heilbrigðiskerfisins. Þetta verður gert með því að stuðla að samfelldari, heildstæðari og árangursríkari þjónustu í tengslum við endurhæfingu. Sett verða á fót samhæfingarteymi með það að markmiði að stuðla að heildstæðri nálgun og samfellu í þjónustu og framfærslu hjá þeim sem þurfa að fara á milli kerfa, þurfa þjónustu fleiri en eins kerfis og ef þjónustuþörf er óljós.

Ein af grunnstoðum hins nýja fyrirkomulags er að koma í veg fyrir að einstaklingar falli á milli kerfa með auknu samstarfi þjónustuaðila innan velferðarþjónustu og heilbrigðiskerfisins. 

Samhæfingarteymin verða svæðisbundin og hefur verið skipað í sex samhæfingarteymi um allt land. Teymin skiptast upp eftir landsvæðum og er eitt teymi fyrir Reykjavík, eitt fyrir Kragann, eitt fyrir Suðurnes og Suðurland, eitt fyrir Austurland, eitt fyrir Norðurland og eitt fyrir Vestfirði og Vesturland. Hvert teymi er skipað tveimur fagaðilum frá hverjum þjónustuaðila og þátttaka í teymunum er hluti af starfsskyldu viðkomandi fagaðila. Umsjón með teymunum er í höndum teymisstjóra hjá TR og leiða þau skipulag og umsýslu mála sem koma inn á borð hvers teymis.

Eitt af verkefnum innleiðingar nýs kerfis er hönnun á þjónustugátt sem er hugsuð sem gagnasendingarkerfi í tengslum við endurhæfingu fyrir þá aðila sem vinna innan velferðarþjónustu og heilbrigðiskerfisins. Með þjónustugáttinni verður mikil uppfærsla á verkferlum og samskiptum milli þjónustuaðila. Skilvirkni eykst og hægt verður að veita einstaklingum í viðkvæmri stöðu aukna þjónustu.

Samþætt sérfræðimat

Í nýju kerfi felst einnig sú grundvallarbreyting að núgildandi staðlað og læknisfræðilegt örorkumat, sem hefur verið í notkun á Íslandi í rúmlega aldarfjórðung, verður lagt niður. Í staðinn verður tekin upp aðferðafræði sem er byggð á ICF, alþjóðlegu flokkunarkerfi Alþjóðaheilbrigðismálastofnunarinnar, og hún löguð að íslensku samfélagi í nýju mati sem hefur verið kallað samþætt sérfræðimat.

Samþætt sérfræðimat er staðlað mat á getu einstaklings til virkni á vinnumarkaði þar sem færni, fötlun og heilsa eru metin heildstætt og í víðum skilningi, þar sem litið er á færni sem afleiðingu af samspili heilsufars og aðstæðna einstaklings. 

Samþætt sérfræðimat er staðlað mat á getu einstaklings til virkni á vinnumarkaði þar sem færni, fötlun og heilsa eru metin heildstætt og í víðum skilningi, þar sem litið er á færni sem afleiðingu af samspili heilsufars og aðstæðna einstaklings. Tryggingastofnun ber ábyrgð á innleiðingu og framkvæmd matsins og munu umsækjendur um örorkulífeyri frá og með 1. september nk. fara í hið nýja samþætta sérfræðimat.

Örorkulífeyrir, hlutaörorkulífeyrir og virknistyrkur

Nýr og einfaldari örorkulífeyrir verður til við breytinguna og kemur í stað örorkulífeyris, tekjutryggingar og sérstakrar framfærsluuppbótar í núgildandi kerfi. Nýr örorkulífeyrir verður greiddur til þeirra sem metin eru með 25% eða minni getu til virkni á vinnumarkaði samkvæmt samþættu sérfræðimati og verður varanlegt. Tryggingastofnun er þó heimilt að víkja frá skilyrði um samþætt sérfræðimat ef slíkt mat er bersýnilega óþarft að mati stofnunarinnar. Endurhæfing eða viðurkennd meðferð sem hefur það að markmiði að stuðla að aukinni færni til atvinnuþátttöku að fullu eða að hluta þarf ávallt að vera fullreynd.

Þau sem metin eru með 26-50% getu til virkni á vinnumarkaði samkvæmt samþættu sérfræðimati fá greiddan hlutaörorkulífeyri. Fjárhæð hlutaörorkulífeyris er 82% af fjárhæð örorkulífeyris.

Þau sem eiga rétt á hlutaörorkulífeyri geta fengið greiddan virknistyrk frá Vinnumálastofnun í allt að 24 mánuði á meðan einstaklingur er í virkri atvinnuleit með aðstoð stofnunarinnar. Fjárhæð virknistyrks nemur mismuninum á fjárhæð örorkulífeyris og hlutaörorkulífeyris.

Fjárhæðir greiðsluflokka breytast 1. september nk. sem og frítekjumörk og hafa frítekjumörk vegna atvinnutekna hlutaörorkulífeyrisþega verið hækkuð töluvert samanborið við frítekjumörk í núverandi kerfi en með því er verið að draga úr tekjutengingum og auka hvata til atvinnuþátttöku. Allar upplýsingar um fjárhæðir og frítekjumörk er að finna á tr.is.

Helstu áhrif nýs kerfis

Nýtt örorku – og endurhæfingarlífeyriskerfi verður umtalsvert breytt frá núverandi kerfi og hefur því margskonar áhrif á einstaklinga og þjónustukerfið í heild. Dæmi um það er nýr flokkur sjúkragreiðslna en margir sem hingað til hafa verið í bið eða dottið af greiðslum munu fá framfærslu á biðtíma. Endurhæfingartímabil verða almennt samþykkt til lengri tíma í senn og þarf því sjaldnar að útbúa endurhæfingaráætlanir en þjónustuaðilar eru ábyrgir fyrir áætlunum sem TR tekur á móti og stofnunin mun í flestum tilfellum eingöngu yfirfara sem hluta af eftirliti og árangursmati.

Mál einstaklinga sem þurfa sérstaka athygli og meðhöndlun munu fara í gegnum samhæfingarteymi um allt land og það ætti að létta á álagi hjá einstaklingunum sjálfum og þjónustuaðilum.

Samhliða innleiðingunni eru í vinnslu ýmsar lagfæringar á beiðnum um gögn, vottorðum og matsgögnum og er tilgangurinn að draga úr álagi vegna endurtekna beiðna um gögn og vottorð.

Mál einstaklinga sem þurfa sérstaka athygli og meðhöndlun munu fara í gegnum samhæfingarteymi um allt land og það ætti að létta á álagi hjá einstaklingunum sjálfum og þjónustuaðilum.

Hvað varðar örorkulífeyri fyrir núverandi greiðsluþega þá munu einstaklingar með gilt örorkumat 31. ágúst 2025 eða lengur, fá greitt samkvæmt nýju kerfi frá og með 1. september 2025. Með nýju kerfi fá þessir einstaklingar varanlegan rétt til örorkulífeyris og þurfa hvorki að sækja um né fara í nýtt mat við breytinguna en geta óskað eftir að fara í samþætt sérfræðimat samkvæmt nýju kerfi eftir 1. september nk.

Þar sem hið nýja samþætta sérfræðimat er varanlegt, mun draga verulega úr álagi ekki eingöngu fyrir greiðsluþega örorkulífeyris heldur einnig heilbrigðiskerfið því um 5000 einstaklingar á ári hafa farið í endurmat vegna örorku hingað til en því fyrirkomulagi verður hætt með tilkomu nýs kerfis.

Að lokum bendum við á að frekari upplýsingar um nýja kerfið er að finna á tr.is.

Greinin birtist í ársriti VIRK 2025.